In de euforie rond nominaties en het winnen van prijzen treden gedachten over de waardering van een ontwerp op de lange termijn vaak niet erg op de voorgrond. Begrijpelijk. Maar dat dit aspect en de consensus over de langdurige waardering van ontwerp soms lastig te vinden zijn, tonen recente discussies en zelfs rechtszaken aan.
De rechtszaak betreft een kort geding tegen Evides Waterleidingbedrijf in Rotterdam, aangespannen door architect en voormalig rijksbouwmeester Wim Quist. Dit kort geding gaat over geplande nieuwbouw die, volgens de architect, zijn oorspronkelijke ontwerp uit 1977 onherstelbaar dreigt te verminken. Daarnaast moet ook een kunstwerk van André Volten plaatsmaken voor een nieuwe parkeerplaats.
Een tweede kwestie betreft de waardering en toekomst van een bekend ontwerp in Arnhem. Peter Struycken ontwierp hier, toevallig ook in 1977, de Blauwe Golven. Een kunstwerk met een oppervlakte van 25 duizend vierkante meter dat onder en rond het verkeersknooppunt aan de centrumzijde van de Nelson Mandelabrug ligt. De toekomst van dit golvende, blauw-wit bestraatte terrein, dat voor een deel in gebruik is als parkeerplaats, staat onder druk omdat de gemeente van plan is het te transformeren in een ‘groene corridor’. Dit geheel volgens de heersende trend van de vergroening van onze leefomgeving. Kunststudenten van de hogeschool ArtEZ maakten er een onthullende documentaire over onder leiding van kunstenaar Hans van Houwelingen.
tekst gaat verder onder video
Beide kwesties zijn illustratieve voorbeelden van de kwetsbare positie waarin een ontwerp terecht kan komen bij veranderde inzichten over waarde en betekenis van het werk zelf óf van de context. Het maakt ook zichtbaar dat de waardering ingrijpend kan veranderen na de roes van het maken en creëren van een ontwerp, of na het winnen van een prijs of award.
Bijna niemand maakt dan, begrijpelijk, een punt van de levensduur of houdbaarheid van het ontworpen object. Tenzij duurzaamheid en levensduur natuurlijk het hoofdthema zijn.
Die blinde vlek is volkomen logisch. Er direct aan refereren zou ook getuigen van bovenmatig ontwikkelde mate van achterdocht. Het idee dat aan de basis staat én het ontwerp zelf komen voort uit een directe reactie op een actuele opgave of uit het beantwoorden van een urgente vraag. Een succesvol ontwerp ontleent zijn kracht aan de accuraatheid van de interpretatie van een moment. In dat eigentijdse zit de kracht en het onderscheidende vermogen van een goed ontwerp. Goed ontwerp is per definitie momentaan, het klopt en is juist. Het begin- en eindpunt vallen er altijd in samen.
Maar daarmee is het verhaal over ontwerp en tijd, want daar gaat dit over, niet helemaal verteld. De tijd is immers dynamisch en ontwerpen verhouden soms moeizaam tot die continue beweging van gebeurtenissen en inzichten. Eenmaal ontworpen blijft een ontwerp stil staan. Het stolt en blijft achter in de verstrijkende tijd. De uitzondering op die regel is voorhebouden aan uitzonderlijke ontwerpen die het schoppen tot een iconisch of tijdloos ontwerp. Daar heeft de tijd geen grip op. Die zijn onaantastbaar in een veranderende context, boven elke twijfel verheven en worden beschermd tegen afbraak of beschadiging. Die eer is echter maar aan een beperkt aantal ontwerpen en ontwerpers voorbehouden. Veel vaker verliest een ontwerp na verloop van tijd zijn oorspronkelijke waarde en betekenis. De glans verdwijnt en het bladdert af. De kennis van de aanleiding vervaagt.
Dat verlies van kennis, context en betekenis kan verstrekkende gevolgen, zoals de aangehaalde voorbeelden laten zien. De meest dramatische variant is als een ontwerp geheel in de vergetelheid verdwijnt. Maar veel vaker wordt het zicht op de aanvankelijke waarde vertroebeld door ontwikkelingen die na de conceptie plaatsvinden. Dan worden er vraagtekens geplaatst waar die er eerder niet waren. De constante hierin is dat steeds weer blijkt hoe kwetsbaar een ontwerp na verloop van tijd is. Oorspronkelijke waarden bieden niet altijd bescherming. Veel vaker lijdt ontwerp verlies in het gevecht tegen de waan van de dag. Wanneer er een te snel of oppervlakkig oordeel wordt geveld.
Met het risico om als behoudzuchtig bestempeld te worden is een pleidooi voor een grotere vanzelfsprekendheid van tijdloos ontwerp opportuun. In een wereld die steeds sneller en radicaler verandert moeten bestaande ontwerpen, en wellicht vooral die in de publieke ruimte, veel vaker als statisch rustpunt worden gekoesterd. Die hebben immers hun waarde al bewezen en zouden, meer dan nu het geval is, beschermd moeten zijn tegen beschadiging en onwetendheid als gevolg van het verloop van tijd. Laten we daarom het predicaat tijdloos aan veel meer bestaande ontwerpen gaan toekennen. Te beginnen met de winnaars van Dutch Design Awards.
JaapJan Berg, juryvoorzitter categorie Habitat